زایلە - از زمان دولت مصطفى الكاظمى دولت عراق تصميم گرفت خانواده هاى عراقى را از «اردوگاه الهول» به كشور خويش بازگرداند؛ البته اين تصميم در زمان فعلى بيشتر شامل خانواده هاى عراقى پناهنده مى شود و نه خانواده هاى داعشى ها. اين درحالى است كه بنابر گفته مسئولان عراقى تعداد 31 هزار عراقى (داعشى و غير داعشى) در اين اردوگاه ساكن هستند. همين امر باعث شده است عده زيادى در عراق و به طور مشخص از شيعيان و كردهاى اين كشور نه تنها نسبت به بازگرداندان اين افراد اعتراض داشته باشند بلكه با بازگشت افراد غير داعشى هم مخالفت كنند زيرا ممكن است در ميان اين افراد داعشى ها بياينند يا اين كه اين افراد از نظر فكرى جذب داعش شده باشند، زیرا اين اردوگاه كه در سال 1991 براى پناه دادن به آوارگان عراقى تأسيس شده بود، امروزه تبديل به محلى براى پرورش داعشيان آينده شده است. اين امر ممكن است در آينده چالش هاى جدى را هم براى عراق و هم براى ايران ايجاد كند؛ اين درحالى است كه گنجايش اين اردوگاه كه در 13 كيلومترى عراق واقع شده است براى 50 هزار نفر است اما اكنون 60 هزار نفر را در خود جاى داده است.

مقدمه

در تاريخ 14 سپتامبر 2023 يک مسئول عراقى از بازگرداندن 170 خانواده عراقى از اردوگاه الهول به «اردوگاه الجدعه» در استان نينوى خبر داد. اين درحالى بود كه پيش از اين «قاسم الاعرجى» مشاور امنيت ملى عراق طى ديدارهايى كه با سفراى كشورهاى اروپايى و عربى داشت آنان را تشويق به بازگرداندن افرادى كرد كه تبعه آن كشورها هستند و اين اردوگاه را «یک بمب ساعتى و خطرى براى منطقه» خواند. از سويى ديگر در ماه مارس سال جارى «اوان فائق» وزير امور مهاجرين اظهار داشت «تعداد عراقى هاى موجود در اين اردوگاه 31 هزار نفر است اما همه آنان وابسته به داعش نيستند و افرادى كه وابستگى آنان به داعش اثبات شود، به دادگاه ها براى محاكمه فرستاده مى شوند».

اين در حالى است كه ميان عراقى ها اختلافاتى درخصوص موضوع بازگرداندن آنان وجود دارد و بسيارى معتقدند اين افراد يا تأثير پذيرفته از افكار داعشى هستند و يا از بستگان تروريست ها مى باشند و بازگرداندن آنان باعث افزايش خطر تروريسم در عراق است.

در اين گزارش در ابتدا توضيحاتى درخصوص اين اردوگاه ارائه خواهيم داد و سپس به تشريح وضعيت معیشتی آن خواهيم پرداخت و پس از آن چالش هاى ناشى از بازگشت ساكنان به آن را بيان خواهيم كرد و در نهايت جمع بندى نهايى خواهيم داشت.

شرحی درباره اردوگاه الهول

تأسیس اردوگاه الهول از نظر تاریخی به سال 1991 باز می گردد. در آن زمان کمیساریای عالی پناهندگان وابسته به سازمان ملل و با همکاری دولت سوریه اردوگاهی را در مرز عراق و سوریه برای پناهندگان عراقی که از جنگ با کویت و پس از آن انتفاضه شعبانیه و سرکوب آن به خارج از این کشور فرار کرده بودند، تأسیس گردید. در سال 2003 و پس از اشغال عراق نیز این اردوگاه برای آوارگان عراقی مورد استفاده قرار گرفت اما در سال 2013 پس از سیطره داعش بر منطقه الهول و پس از آن سیطره نیروهای کرد قسد بر این منطقه ، مدیریت این اردوگاه از نظر امنیتی به این نیروها و نیروهای کرد آسایش وابسته به شرق سوریه سپرده شد. همزمان با سقوط داعش و بیرون راندن آن از مناطق عراق و سوریه این اردوگاه تغییر کاربری داد و از اردوگاهی صرفا برای پناه دادن پناهجویان در کنار آن به اردوگاهی برای نگه داری خانواده های تروریست های داعش هم تبدیل شد.

در سال 2021 تعداد پناهجویان در این اردوگاه به حدود 70 هزار نفر رسیده بود که 10 هزار نفر از آنان خانواده های داعشی بودند و بسیاری از اين خانواده ها از کشورهای غربی و عربی متعددی به عراق و سوریه آمده اند، کما این که اکثریت ساکنان این اردوگاه از عراق و سوریه هستند و درخصوص بخش عراقی آن از حدود 31 هزار نفر، 18 هزار نفر از استان الانبار، 8 هزار نفر از استان نینوی و بقیه از استان هایی مانند بابل، بغداد، صلاح الدین، کرکوک و دیالی می باشند. همچنین در این اردوگاه از حدود 60 کشور در آن ساکن هستند و 90% آن ر ا زنان و کودکان تشکیل می دهند. کما این که امروزه این اردوگاه به 13 بخش تقسیم می شود و 8 بخش آن متعلق به خانواده های عراقی و سوری عادی و 5 بخش آن متعلق به خانواده های داعشی است.

وضعیت معیشتی اردوگاه الهول

از نظر معیشتی یکی از مشکلات ساکنان این اردوگاه زندگی در خیمه هایی است که از پارچه ها و پلاستیک هایی ساخته شده اند که نه در برابر سرما آنان را حفظ می کند و نه غیر قابل اشتعال زاست و اتفاقا مورد دوم یکی از عوامل آتش سوزی های مکرر در این اردوگاه است. از نظر کمک های مالی ساکنان اردوگاه یا کمک های مالی از داخل مدیریت اردوگاه دریافت می کنند و یا آشنایان و خانواده های آنان برایشان کمک ارسال می کنند و همین دو امر شامل خانواده های داعشی ها شده و باعث می شود به بهانه چنین کمک هایی راه هایی برای خرید اسلحه، جعل مدارک و تلاش برای فرار از اردوگاه برايشان فراهم شود. همچنین این اردوگاه از نظر آب رسانی با مشکلاتی مواجه است و این امر به نبود سیستم لوله کشی آب در این اردوگاه و کمبود آب برای ساکنان خود منطقه و قرار داشتن بخشی از منابع آب در مناطق تحت کنترل ترکیه باز می گردد.

كما اين كه یکی دیگر از مشکلات موجود در این اردوگاه که باعث کشانده شدن کودکان به تروریسم می شود موضوع آموزش است؛ در واقع کودکان خانواده های داعشی با تشویق خانواده های خود اغلب تلاش دارند تا بر سر کلاس و درس حاضر نشوند و به نظر می رسد علت این موضوع عواملی مانند ترس این خانواده ها از روش های آموزشی نوین به دلیل نگاه کفر آمیز به آن، احتمال مواجه شدن این کودکان با آزار و اذیت جنسی و روحی به دلیل سابقه داعشی خانواده های آنان و عدم اعتبار مدرک تحصیلی و آموزشی در این مدارس -به طوریکه آنان را به مراحلی بالا تر یا به دانشگاه ها انتقال دهد- می باشد. تمامی این اوضاع باعث شده است زندگی در این اردوگاه با وضعیتی اسفبار مواجه شود.

چالش های بازگرداندن ساکنان عراقی این اردوگاه به عراق

همانطور که بیان شد از زمان دولت مصطفی الکاظمی تلاش ها برای بازگرداندن خانواده های عراقی به این اردوگاه تشدید یافته است و گام های عملی نیز در این راستا برداشته شده است. بازگشت اکثر این خانواده ها -با مشکلاتی که از نظر افکار تروریستی آنان بیان شد- به سوى استان نینوی انجام می شود و این موضوع در آینده و در صورت تقویت آنان و عدم زوال افکار افراط گرایانه از آنان می تواند به خطری بالفعل هم برای ایران و هم براى عراق تبدیل شود.

برای توضیح این موضوع باید گفت این خانواده ها به اردوگاهی در نینوی به نام "الجدعه" انتقال خواهند یافت و این اردوگاه در منطقه ای است که افراد بسیاری از آن در راه جنگ با داعش به شهادت رسیدند. کما این که گفته می شود این اردوگاه فاقد مراکز توانبخشی مناسب برای ایجاد تغییرات در افکار و نگرش افراد -خصوصا کودکانی است که به داعش وابسته بودند- می باشد و این امر باعث خواهد شد از سویی این منطقه دارای داعشی هایی باشد و از سویی دیگر به دلیل این که شهدایی را تقدیم عراق کرده است، برخوردهایی میان اهالی این منطقه با ساکنان اردوگاه در آینده پیش بیاید.

همچنین باید توجه داشت اردوگاه الهول در حال حاضر مکانی برای پرورش افکار جهادی است و در این زمینه به نظر می رسد چندان با «زندان بوکا» در عراق تفاوت نداشته باشد؛ زندانی که هم در آن افرادی با افکار افراط گرایانه حضور داشتند و هم این افراد باعث جذب بسیاری دیگر در آن زندان به این افکار شدند و در نهایت نیز یکی از زندانیان معروف آن زندان «ابوبکر البغدادی» اولین رهبر داعش بود که باعث بحرانی بزرگ در منطقه و دنیا شد.[9] به نظر می رسد اردوگاه الهول و زندان بوکا هم در مواردی مانند جمعیت بالا به طوریکه نتوان میان تروریست ها و غیر تروریست ها تمایز قائل شد و داشتن فضایی افراطی از نظر وجود دادگاه های شرعی و... با یکدیگر شباهت داشته باشند.

جمع بندی نهایی

باید توجه داشت از میان 10 هزار خانواده داعشی بخشی از آنان از کشورهای عربی (غیر از عراق و سوریه) و کشورهای غربی هستند. با ملاحظه این امر به نظر می رسد به دلیل عدم وجود قوانینی بازدارنده درخصوص این افراد -خصوصا در غرب- این کشورها تمایل دارند تا این افراد در همان عراق نگه داری شوند زیرا نگه داری آنان در سوریه مخارجی را از نظر اقتصادی برای این کشورها به همراه داردغ چرا که نیروهای قسد از نظر اقتصادی وابسته به کمک های بین المللی هستند. اما با فرستادن آنان به عراق بخش مهمی از مخارج آنان برعهده دولت این کشور خواهد بود. این دیدگاه خوشبینانه ترین حالت را در نظر گرفته است اما بدبینانه ترین حالت توطئه این کشورها برای نگه داشتن یک بمب ساعتی در عراق و نزدیک ایران است.

همچنین به نظر می رسد دولت عراق چه در زمان مصطفی الکاظمی و چه در زمان محمد شیاع السودانی تسلیم این فشارها شده است. با توجه به این وضعیت شایسته است مسئولان کشور با استفاده از ظرفیت های ایران در عراق مسئولان بغداد را تشویق کنند لا اقل نگه داری از این افراد در استان نینوی که به ایران نزدیک تر است انجام نشود بلکه برای مثال با ساخت کمپ هایی در صحرای الانبار و به دور از مناطق مسکونی این امر صورت گیرد کما این که محافظت از چنین کمپی بهتر است برعهده نیروهای حشد الشعبی باشد تا میزان خطرات تا جای ممکن کاهش یابد؛ خصوصا که اکثریت ساکنان عراقی این اردوگاه از استان الانبار بوده و از سويى ديگر نیروهای حشد الشعبی حضور فعالی در این استان دارند.
شهاب نورانی فر / اندیشکدە جریان