زایەڵە - کامیل مەحمود نوسەرو ڕۆژنامەنوس بەزایەڵەی ڕاگەیاند، زمان سيستمێكه له‌ره‌مزو هێمای ده‌نگی كه مرۆڤه‌كان به‌كاری ده‌هێنن بۆ په‌یوه‌ندیكردنیان به‌یه‌كتره‌وه‌و هه‌ر گه‌لێك بۆ خۆی گوزارشتی پێ ده‌كات له‌وه‌ی ده‌یه‌وێت بیگه‌یه‌نێت به‌تاكه‌كانی خۆی و ده‌وروبه‌ری، ئه‌م سیستمه‌ش ئامرازێكه بۆ گوزارشتكردن و گه‌شه ده‌كات و لاوازیش ده‌بێت به‌پێی هه‌لومه‌رجه بابه‌تییه‌كان و ژینگه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ی، زمانی عه‌ره‌بیش یه‌كێكه له‌و زمانانه‌ی كه كۆمه‌ڵێك مرۆڤی خاوه‌ن ئینتیما بۆ نه‌ته‌وه‌و ناوچه‌یه‌ك به‌كاریان هێناوه‌و خاوه‌نی چه‌ند قۆناغێكی مێژووییه له‌ده‌ستپێكه‌وه تا گه‌شه‌كردن و بڵاوبوونه‌وه‌ی. زمانی عه‌ره‌بی یه‌كێكه له‌زمانه سامییه‌كان و زانایان به‌یه‌كێك له‌هه‌ره زمانه نزیكه‌كان له‌زمانه سامییه سه‌رەكییه‌كه‌ی داده‌نێن.
دوای ئه‌وه‌ی قورئان به‌و زمانه دابه‌زی بنه‌ما زمانه‌وانییه‌كانی عه‌ره‌بی له‌چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵێك زانستدا تۆمار كران و بره‌ویان پێدرا، ئه‌مه‌ش له‌پێناوی خزمه‌تكردن به‌قورئان نه‌ك ته‌نها به‌زمانه‌كه.
وتیشی، عه‌ره‌ب له‌و سه‌رده‌مه‌دا له‌ئاستێكی به‌رزدابوون له ره‌وانبێژی و شیعرو ئه‌ده‌بیات، هه‌موو یایه‌خ و گرنگییه‌كی خۆیان له‌ره‌وانبێژی وشیعرو هونه‌ره‌كانیدا چڕ كردبوویه‌وه و هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌ك زمانه‌كه‌یان له‌و ئاسته به‌رزه‌دا ئه‌و بایه‌خه‌ی پێ نه‌درابوو، ركابه‌رييەكى زۆر بەهێز هەبوو له‌به‌رهه‌مهێنانی ده‌قی شیعری و بوونی شیعر به‌كاڵایه‌كی بازرگانی و ته‌نانه‌ت ئايینیش، شاكاری هەڵواسراوى حه‌وت شاعیره‌كه به‌ده‌روازه‌ی كه‌عبه‌دا كه به(معلقات السبع) ناسراوبوون ئاماژه‌یه‌ك بوو بۆ بایه‌خی شیعرو شاعیران لای عه‌ره‌ب، هه‌ر له‌م چوارچێوه زمانه‌وانی و ئه‌ده‌بییه باڵایه‌داو بۆ ئه‌وه‌ی موعجیزه‌ی ده‌ستی دوا پێغه‌مبه‌ر نامۆ نه‌بێت له‌ناو ژینگه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌دا، خوای گه‌وره له‌هه‌مان ره‌گه‌زی ئه‌و كاڵا بایه‌خپێدراوه‌ی عه‌ره‌ب موعجیزه‌ی خۆی پیشان دان.زمانی عه‌ره‌بی تا ئه‌مڕۆ و هه‌تا رۆژی دوایی قه‌رزاری قورئانی پیرۆزه كه‌به‌هۆی ئه‌وه‌وه له‌فه‌وتان و له‌ناوچوون پارێزراوه‌و وه‌ك ئه‌و زمانانه‌ی به‌سه‌ر نه‌هاتووه كه بوونه‌ته به‌شێك له‌ڕابردوو، ته‌نانه‌ت هه‌رله‌سه‌رده‌می دابه‌زینی قورئاندا زمانی عه‌ره‌بی له‌رووی به‌كارهێنان و قسه‌پێكردنه‌وه چه‌ند دیالێكتێكی جیاوازبوون له‌دوورگه‌ی عه‌ره‌بیدا، ئه‌و دیالێكته‌ی قوره‌یش به‌كاری ده‌هێنا جیابوو له‌وه‌ی یه‌مه‌ن و شام, قورئان به‌له‌هجه‌ی قوره‌یش هاته‌خواره‌وه‌و هه‌موو دیالێكته‌كانی عه‌ره‌بی یه‌كخسته‌وه له‌پێناوی خزمه‌تی قورئانی پیرۆزدا.
قورئان پاڵنەری هەموو ئەو خزمەتە مرۆییانە بووە بەم زمانە کراوە، له‌پێناوی خزمه‌تكردن به‌قورئان و ئیسلام له‌لایه‌ن كه‌سانی غه‌یری عه‌ره‌به‌وه خزمه‌تێكی زۆر به‌زمانی عه‌ره‌بی كراوه، بگره ئه‌وانه‌ی گه‌شه‌یان به بنه‌ماكانی ئه‌م زمانه داوه‌و كتێب و فه‌رهه‌نگی گه‌وره‌یان له‌پێناویدا نووسیوه‌ته‌وه زۆربه‌یان عه‌ره‌ب نه‌بوون، گه‌وره‌ی هه‌موو زانایانی نه‌حوی عه‌ره‌بی سیبه‌ویهی فارسییه، دوای ئه‌ویش فه‌یروزئابادی و ئیبن جه‌نی رۆمی و باقلانی و جورجانی و كه‌سانیترن كه‌هیچیان عه‌ره‌ب نه‌بوون.
ئەوەشی خستەڕوو، قورئان له وشه‌ی خوێندنه‌وه‌وه وه‌رگیراوه كه له‌زمانی عه‌ره‌بیدا ده‌وترێت:(قرأ قراءة وقرآنا) له‌م رووه‌شه‌وه قورئانی بیرۆز ده‌فه‌رمووێ: [إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآَنَهُ. فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآَنَه]( )، واتە: ئێمە لەسەرمانە كۆكردنەوەو خوێندنەوەى ئەم قورئانە ئەگەر خوێندمانەوە شوێن خوێندنەوەكەمان بكەوە.له‌رووی ئیستیلاح و به‌كارهێنانیشه‌وه قورئان بریتییه له: وته‌ی دابه‌زێنراوی خوای گه‌وره بۆ سه‌ر پێغه‌مبه‌رمان(صلی الله علیە وسلم)، كه‌واته قورئان جگه له‌وه‌ی په‌ڕاوێكی ئاینییه ده‌قێكی خوێنراوی سه‌رسوڕهێنه‌ریشه له‌هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه، له‌رووی زمان و زمانه‌وانییه‌وە گه‌وره‌ترین موعجیزه‌یه كه هه‌موو یاساكانی تایبه‌ت به‌سروشت و مێژووی زمانه‌كانی تێپه‌ڕاندووه.قورئانی پیرۆز خاوه‌نی زمانێكی تایبه‌ت و بێ وێنه‌یه له‌ده‌ربڕین و هه‌ماهه‌نگی پیت و وشه‌و واتاكانی كه عه‌ره‌به‌كان خۆیان ده‌سته‌وه‌ستان بوون له‌داهێنانی نموونه‌ی وه‌ك قورئان له‌وته‌و واتاو داڕشتن و هه‌ماهه‌نگی نێوان ئه‌وانه‌دا، ئه‌م ته‌نسیق و ته‌باییه ئیستاتیكییه‌ی ناو قورئان ئه‌و كاریگه‌رییه مه‌زنه‌ی خوڵقاندووه كه‌هیچ دڵ و ده‌روونێك نه‌بووه خاوه‌نه‌كه‌ی گوێبیستی ئایه‌تێك له‌ئایه‌ته‌كانی بووبێت و سه‌رسام نه‌بووبێت و هه‌موو هه‌سته‌كانی نه‌وروژابێت، ئه‌م دیارده ئیستاتیكییه‌ش جگه له‌قورئان لای هیچ كتێبێكیتری ئاسمانی و زه‌مینی بوونی نه‌بووه.خوای گەورە لەناو
زمانە جیهانی و خاوەن ئیمپراتۆریەتە زلهێزەکاندا زمانی گەلێکی پەراوێز و بێ شوناس و شوهرەت هەڵدەبژێرێت بۆ زمانی پەیامەکەی وەک چۆن لەناو ئەو هەموو سەرکردەو سەرمایەدارو پیاوە گەورانەی قورەیشدا هەژارێکی شوان و کرێکار بۆ گەیاندنی پەیامەکەی خۆی هەڵدەبژێرێت، ئەمە پەیامێکی ئاشکرای جاویدانییە کە پێمان دەڵێ هەمیشە وابەستەبوون بەئاسمانەوە دەتکاتە خاوەنی گەورەیی و ڕێزو شکۆ و دەسەڵات و هەژموون، بەپێچەوانەوە ژێر پێی ئەوانیتر دەکەویت.قورئان لەقۆناغی یەکەمدا بەزمانی گروپێکی ئەتنیک و گەلێکی دیاریکراو دابەزی کە قسەی پێ دەکرا، بەڵام دوای زیاتر لەهەزار ساڵ وەک خۆی ماوەتەوە با ئێستا زمانی قسەپێکردنیشی لەلایەن نەوەکانی ئەو گەلەوە گۆڕابێت، بۆیە زمانە قورئانییەکە لەوە دەرچووە زمانی گەلێک بێت و یاساکانی گەشەو پیری و مەرگی زمانەکان بیگرێتەوە، بەڵکو دوای قۆناغی یەکەمی دابەزینی زمانەکە بووەتە زمانی فەرمی ئاسمان.لەبەشەکەیتردا ڕوونی دەکەینەوە کەقورئان زمانی نەتەوەی تێپەڕاندووە.
کامەران کەریم
