زایەڵە - بەهەڵە هەندێک وشەی نەورۆز بەوە لێک دەدرێتەوە کە فارسییە، کێشەی زۆرینەی رۆشنبیری ئەم وڵاتە لەوەدایە تەنها زمانی ئاخاوتنی خۆیان دەزانن، بەبێ ئەوەی بزانن ، ( نۆخێز، نۆرێز، نەورۆز) یەک بنچینەی زمانییان هەیە و ماناکەی خێزو بزاوو و هیزگرتن و جمانێکی نوێیە، نامەوێ بچمە سەر ریشە میتراییەکەی ئەم باسە کە دەمانباتەوە بۆ گەرمداهاتنی زەوی و دوبارە تەقینی تۆو و سەردەرهێنانەوە لەخاک، ئەمەش راستەوخۆ پەیوەستە بەئەفسانەی خوداوەندی شەهید و مەسەلەی هیت و هیتیارییە.
لە ساڵنامەی سۆرانیدا یەکەم مانگ ناوی ( خاکەلێوە)یە،لە ساڵنامەی هەورامی و ساڵنامەی لەکی و یارساندا بە ( نەورۆز/ نۆرێز/ نۆرۆز) ناوی ئەم مانگە هاتووە و لە کرمانجیشدا دەگوترێت (ئادار).
-نەورۆز لە ئەدەبیاتی یارساندا:
لەناو یارساندا نەورۆز بەیەکێک لە جەژنە پیرۆزەکانی ئەم ئایینە ئەژمار دەکرێت و بەپێی ساڵنامەی گەرمەسێری بەهار زوتر لە دەرکەوتنی بەهاری سەردەسێر دەردەکەوێت، ئەم نەورۆزە لای یارسانەکانەبە نەورۆزی "گۆرانی" یا "یاری" ناسراوە. لەناو کۆمەڵگەی یارساندا زیاتر وشەی ئاگری نەورۆز بەکاردێت،
لەئەدەبیاتی یارساندا گرنگییەکی زۆری هەیە و چەندین کەلام و تێکستی پیرۆزیان بۆ ئەم جەژنە هەیە:
ده‌روێش نه‌ورۆز مەرەمۆ:
فه‌رما بنۆشان جه‌ژن نه‌ورۆزه‌ن
باقى نه‌زیلله‌ت فانى مه‌فرووزه‌ن
ده‌ورێش فارووق مەرەمۆ
داوودم ديه‌ن نه‌تۆى به‌رق يووز
نه‌قورص بتوين ، نه‌شه‌و نه‌وروز
پیرۆزی ئاگر لەنێو زاگرۆس نشینان بەگشتی پیرۆز بوەو ئەو پیرۆزیەش تائیستە ماوە، لەنێو شانامەی ( گۆران) هەورامیدا و لەنێو گێڕانەوەی یارسانەکاندا داستانەکە بەمجۆرەیە :
نه‌ورۆز ڕۆژى هه‌ڵايسانى ئاگره به‌ده‌ستى هووشه‌نگ شاهى بيشدادى له‌داڵه‌هۆ، له گێڕانەوەی شانامه‌ى گۆران و ده‌قه پيرۆزه‌كانى يارسانى هاتووه :
له‌ڕۆژى نه‌ورۆزدا مارێك په‌لامارى ئه‌سپه‌كه‌ى هوشه‌نگ شا ئه‌دات ، هوشه‌نگ شا بۆ به‌رگريكردن له خۆى به‌ردێك هه‌ڵئه‌گرێ وئه‌يگرێتە ماره‌كه ، ئه‌م به‌رده ئه‌دات به‌سه‌ر به‌ردێكى ترداو به‌ڵاچه‌ى ئاگرى لێبڵاو ئه‌بێته‌وه وچونكه هه‌ردوو به‌رده‌كه (بەردە چەخماخ) بوون، بەهۆی بوونی پووش په‌ڵاشى وشك ئاگر دەکەوێتەوە.
شاهى پێشدادى ده‌ستوور ئه‌داته چوارده‌وره‌كه‌ى خۆى كه نه‌يه‌ڵن ئه‌و ئاگره بكوژێته‌وه‌و ساردبێته‌وه ، ورده ورده پووش وپه‌ڵاش و دارئه‌خه‌نه سه‌رى تا بووبه ئاگرێكى جاويدانى و له‌سه‌ر ئه‌و ئاگره ئاگردانێك دروست ئه‌كه‌ن و ئه‌بێته ئاته‌شكه‌ده‌و خه‌ڵك به‌چاوێكى پيرۆزه‌وه سه‌يرى ئه‌كه‌ن ، تا واى لێ هات هه‌ركه‌سه‌و له‌ماڵه‌وه ئه‌هات وله‌و ئاگردانه چڵۆسكێكى ئه‌هێناو له‌و ئاگردانه دايئه‌گيرسان وئاگرى بۆ ماڵه‌كه‌ى خۆى ئه‌برده‌وه، دەبوایە هەر ماڵێک کوڕێکی پارێزگاری لەوە بکات کە ئاگرەکە نەکوژێتەوە، ئێستەش لەکوردەواریدا بەکەسێک کوڕی نەبێت دەڵێن (وەجاخ کوێرە) لەئایینی میترائیسمیشدا پلەی پێش (پیر) واتە پلەی شەشەم ( پەیکی رۆژە) و نیشانە و هێمای جیاکەرەوەی باوەڕدار لەم ئاستەدا قامچی و هەڵۆ و مەشخەڵە.
- ئەلقەی پەیمانی میهر:
ئەڵقە یەکێکە لەهێماکانی ئایینی میترایی، نیشانەی پەیمان بەستنە، ئەڵقەی هاوسەرگیریش لەوێوە هاتووە، کۆبونەوەی بازنەیی خەڵک بەدەوری ئاگرەکەدا نیشانەی پەیمان بەستنە لەگەڵ هێزی ڕوناکی.
-نەورۆزی جیاوازی هەورامییەکان :
ناوچەی ژاوەرۆی هەورامان یەکێک لەپێگە گرنگەکانی ئاینی میترایە، سەرەتا لەگوندی دێوەزناو و دواتر لەپاڵنگان و چەشمیدەر و چەند دێیەکی دیکە بەڕێوە دەچێت.
لەرۆژی پێنجی مانگی سیاوکام ( ڕەشەمە) ی ئاخری مانگی ساڵ تا شەوی ئاخری ساڵ لەم گوندانە نەورۆز بەرێوە دەچێت لەباوەڕی کۆنی هەورامییەکاندا هاتووە:" کەی بەفر توایەوەو ئاوی بەفراو ڕێچکەی دروست کرد، یان هەر کات پەلەوەر
نەورۆز بەشیکی گرنگی کەلتووری زاگرۆسە، بەپێچەوانەی ئەوەی دەگوترێت وشەکە لە ( نوروز) ی فارسییەوە هاتووە.
لەدیوی لهۆن لەباشوور بە نەورۆز دەڵێن ( نۆرێز) ، یان نۆرۆز، کە لە دوو وشەی "نۆ" و "رۆژ" پێکهاتووه ـ "رۆژی نۆ"، کە بە واتای دەستپێکردنی بەهارە، بەهار لە هەندێک شوێن زووتر لە شوێنەکانی دیکە دەست پێدەکات.لە ناوچەی هۆرامان چەند گوندی تایبەت هەیە کە زووتر لە کەشوهەوای گشتیی هەرێمی هۆرامان ـ بە بۆنەی دەرهاتنی گۆڵالەی بەهاری و گۆرینی کە‌شوهەوا و نەمانی بەفر، لە مانگێک پێش نەورۆزی گشتیی کوردستان ـ یەکەمین چوارشەممەی مانگی ڕەشەمە دەکەنە نەورۆز. ئەم گوندانە بریتین لە چشمیدەر، دێوەزناو و پاڵنگان.
کەواتە ئەمڕۆ 2725 ی کوردی بەرامبەرە بە (7048ی میترایی، 3764ی زەردەشتی، 777ی یارسانی)