بن بست توافق سنجار و مسیر پیش رو

زایلە - سنجار یک شهر با اکثریت ایزدی در استان نینوا در شمال عراق است که در حمله داعش در سال 2014 رنج زیاد، نسل کشی و سایر سوء استفاده ها علیه جوامع خود را متحمل شده است.
دولت فدرال در بغداد و دولت اقلیم کردستان 9 اکتبر 2020 تحت نظارت ماموریت کمک سازمان ملل به عراق توافقی را به منظور ارتقاء امنیت و ثبات برای منطقه سنجار و با هدف آشتی و مصالحه امضا و به مردم معرفی کردند. اما این توافق در حداقل مشورت با جوامع محلی سنجار و اشتیاق اندک برای اجرا حاصل شد.
سنجار یک شهر با اکثریت ایزدی در استان نینوا در شمال عراق است که در حمله داعش در سال 2014 رنج زیاد، نسل کشی و سایر سوء استفاده ها علیه جوامع خود را متحمل شده است. اگرچه داعش دیگر در این منطقه یک تهدید به شمار نمی رود، باز هم این منطقه درگیر بی نظمی سیاسی و دیگر مشکلات عراق است. سنجار یکی از 14 منطقه مورد مناقشه بین بغداد و اربیل به شمار می رود و از آنجا که در شمال غربی با استان الحسکه سوریه و در شمال شرقی با استان سیلوپی ترکیه مرز مشترک دارد، یک منطقه بی سر و سامان باقی مانده است.
توافقنامه امنیت و ثبات بر سازش از طریق تغییرات اداری، امنیت و بازسازی متمرکز است. در جنبه اداری، این توافق انتخاب شهردار جدید را می طلبد. در حال حاضر سنجار دو دولت محلی دارد که یكی توسط مقامات منصوب شده و دیگری توسط شهردار منتخب شورای موقت تبعیدی در دهوك هدایت می شود. طبق توافق، اربیل و بغداد باید درباره یک شهردار مستقل تصمیم گیری کنند.
در جنبه امنیتی، توافق مبتنی بر اخراج همه گروه های مسلح و انتصاب 2500 نیروی امنیتی محلی در سنجار است. حتی در صورت اجرایی نشدن توافق هم درخواست برای بازیابی کنترل پلیس محلی در منطقه همچنان حیاتی است. در این توافق همچنین به خروج حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) از منطقه سنجار اشاره شده است. این گروه در آغاز حملات داعش با استفاده خلاء امنیتی در سال 2014 به سنجار نقل مکان کرد و اندکی بعد از تاسیس واحدهای مقاومت سنجار برای کمک به امنیت منطقه در آن ادغام شد که به معنای موانع بیشتر برای خروج گروه از منطقه است.
در جنبه بازسازی، توافق امنیت و ثبات به تشکیل یک کمیته مشترک دولت فدرال و دولت منطقه ای کردستان را برای هماهنگی با دولت محلی در استان نینوا برای بازسازی ترغیب می کند. هدف این توافقنامه همچنین ایجاد ثبات، امنیت، اداره مدنی و ارائه خدمات و بازسازی برای تشویق بازگشت افرادی است که از سال 2014 در عراق آواره شده اند.
چه مواردی از توافق اجرایی شده اند؟
توافقنامه امنیت و ثبات به مثابه گام های میانجی گری در روابط اربیل و بغداد عمل می کند؛ با این حال، به رغم گذشت 5 ماه از حصول توافق بخش اعظم آن اجرایی نشده است. جِنین هنیس-پلَشِرت، نماینده ویژه ماموریت سازمان ملل در عراق، در ماه ژانویه اجرای سریع توافق را خواستار شد. دولت فدرال عراق در اولین گام اجرای توافق دو هنگ از پلیس فدرال عراق را برای بررسی اهداف امنیتی در سنجار مستقر کرد و هدفش از این اقدام تشویق آوارگان عراقی به بازگشت به خانه هایشان بود.
از نظر استراتژیک، سنجار در شمال شرقی عراق به شدت از وجود قدرت های مختلف نیابتی و شبه نظامی متحمل رنج شده است. قدیر کاچاک، رئیس منطقه ای حزب دموکرات کردستان، اوایل ماه مارس گفت: «قدرت های منطقه ای می خواهند سنجار بخشی از هلال شیعه ایران باشد.»
با توجه به حضور پ.ک.ک و گروه شبه نظامی شیعه حشد الشعبی در سنجار، اجرای توافق اهمیت بیشتری یافته است. به گفته شیخ شامو، مشاور دولت اقلیم کردستان در امور ایزدی ها، اوایل ماه مارس حدود 15 هزار عضو حشدالشعبی در سنجار مستقر شدند. شامو همچنین از ایجاد پایگاه های نظامی جدید در کوه سنجار خبر داده که تحت کنترل پ.ک.ک است. اخیرا رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، تهدید کرده اجازه نمی دهد سنجار به قندیل دوم تبدیل شود که یعنی اجازه نمی دهد نیروهای پ.ک.ک که ترکیه آنها را یک سازمان تروریستی می داند، پایگاه دومی در کوه سنجار برای خود ایجاد کنند. از این رو، مقاومت و امتناع پ.ک.ک از خروج از منطقه سنجار ممکن است ترکیه را به شروع عملیات در این منطقه سوق دهد و توافقنامه را باطل و بی اعتبار کند.
واقعیت این است که اجرای توافق سنجار هرگز ساده نبوده و توالی درستی هم نداشته است. با این حال، می توان مهم ترین ضعف توافق را خودداری از رایزنی های محلی دانست که از همان ابتدای امر یک سابقه بد ایجاد کرد و خوش بینی مردم محلی سنجار به توافق را از بین برد. توافق تا کنون در دستیابی به اهداف و انتظارات ناموفق بوده و با این حال، همچنان بهترین راه برای بازگرداندن ثبات به سنجار و فراهم آوردن امکان بازگشت هزاران آواره به خانه هایشان است. توافقنامه سنجار در صورت اجرایی شدن می تواند به یک الگوی مناسب برای دیگر مناطق مورد اختلاف بین بغداد و اربیل تبدیل شود.
مسیر پیش رو چگونه خواهد بود؟
از زمان حمله آمریكا به عراق در سال 2003، ساكنان مناطق مورد مناقشه در میانه تنش های بین دولت اقلیم کردستان و دولت فدرال با حداقل قدرت برای تحت تاثیر قرار دادن یا تصمیم گیری درباره مناطقی که در آنها اقامت دارند، گرفتار شده اند. موفقیت هر توافقنامه ای به اراده همه طرف ها برای تبدیل کلمات به اقدامات نیاز دارد. توافقنامه ای که با دقت طراحی شده و هدف آن بازگشت امنیت، ثبات و احیای اقتصادی است، به مشارکت بازیگران محلی احتیاج دارد. طراحی، امضا و کار بر روی یک توافقنامه بدون نمایندگی جامعه فقط باعث ناامیدی بیشتر شده است. عدم حضور رهبران ایزدی در میانه تصمیم گیری های بغداد و اربیل تنها به ایجاد تنش بیشتر بین نامزدهای محلی انجامیده و اعضای سازمان های مدنی و نخبگان ایزدی بیانیه مشترکی را امضا و بر اهمیت شمول رسیدگی به مشکلات ایزدی ها در توافقنامه تاکید کردند.
برای حل بن بست فعلی به حل منازعات کوتاه و بلند مدت نیاز است. در کوتاه مدت، تعامل جامعه محلی با نمایندگان آنها در هر مرحله ضروری است. اربیل و بغداد باید مصالحه برای انتخاب شهردار جدید تصمیم گیری کنند. خروج کامل همه نیروها از منطقه سنجار و ادغام مجدد جامعه محلی در تامین امنیت منطقه نیز ضروری است.
مکالمات بین دولت فدرال در بغداد و دولت اقلیم کردستان در اربیل با کشورهای همسایه در جلب حمایت از اجرای توافقنامه سنجار هم در پایان دادن به هرگونه بی ثباتی بیشتر موثر خواهد بود. در صورت عدم مدیریت صحیح، کنترل قدرت غیرقابل کنترل در سنجار می تواند به یک فاجعه سیاسی و انسانی بعدی در عراق بیانجامد.
هنار معروف