زایلە - برای بغداد، حفظ روابط دوستانه با دولت جدید در تهران و همچنین پایتخت های سایر کشورهای همسایه و به ویژه عادی سازی روابط با ریاض، ضروری است.
سید ابراهیم رئیسی، رئیس قوه قضائیه، 19 ژوئن پیروز انتخابات ریاست جمهوری ایران معرفی شد. رئیسی که از سال 2019 رئیس قوه قضائیه بوده، پیش از این و از زمان انقلاب اسلامی 1979 در چندین سمت دیگر در دستگاه قضایی ایران فعالیت کرده است. او به رغم اینکه در انتخابات به طور مستقل ظاهر شد، یک رئیس جمهوری اصول گرا قلمداد می شود و بسیاری بر این باورند که او شخص مورد اعتماد و متحد نزدیک آیت الله علی خامنه ای، رهبر معظم انقلاب، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مجلس ایران به رهبری اصولگرایان، و دیگر نهادهای مهم قدرت است و از این رو، کمتر در زمینه سیاست گذاری های داخلی و خارجی تحت فشار خواهد بود.
طبق قوانین ایران، همه تصمیمات مهم سیاست خارجی باید به تایید مقام معظم رهبری برسند، اما رئیس جمهوری و دولت او می توانند چهره های اساسی و تاثیرگذار در این زمینه باشند. بنابراین، انتظار می رود دولتی كه ایران را در یك نظام واحد حاكمیتی تحت سلطه مراكز اصلی قدرت قرار دهد، چشم انداز سیاست گذاری یکپارچه ایران در قبال کشور همسایه، عراق، و به طور گسترده، در قبال منطقه، را تسهیل كند. رئیسی احتمالا استقلال بیشتری در تصمیم گیری ها خواهد داشت و البته، احتمالا بیشتر (از دولت میانه روی حسن روحانی) درصدد خشنود سازی جناح محافظه کار و اصول گرا تلاش خواهد کرد. این مساله مدیریت پرونده عراق و رسیدگی به روابط ایران و عراق و منطقه را نیز شامل خواهد شد.
سرنگونی دیکتاتور صدام حسین در سال 2003 نقطه عطفی در روابط خارجی عراق بود. رژیم بعثی در دهه آخر حکومت استبدادی خود، به طور فزاینده ای عراق را چه در منطقه، و چه فراتر از خاورمیانه، به یک کشور منفور تبدیل کرده بود. از 6 کشوری که با عراق مرز مشترک دارند، تنها اردن روابط خوبی با رژیم صدام داشت. جنگ 1980 تا 1988 ایران و عراق و عواقب آن برای بیش از دو دهه دو کشور همسایه را از یکدیگر دور نگه داشت. روابط عراق و سوریه هم از ابتدای حاکمیت حزب بعث در دو کشور با خصومت متقابل همراه بود. روابط عراق با عربستان سعودی و کویت هم بیشتر مبتنی بر فرصت طلبی متقابل بوده تا اینکه دوستانه باشد؛ در جنگ عراق – ایران واضح بود که صدام از جانب عربستان و کویت با کشور همسایه می جنگد و به حمایت مالی آنها احتیاج دارد. اما حمله عراق به کویت در سال 1991 به روابط مبتنی بر مدارا بین عراق و دوستان عرب آن در حاشیه خلیج فارس به کلی پایان داد.
تغییر رژیم در عراق در سال 2003 باید به اصلاح روابط غیرعادی عراق با همسایگان آن و شروع دوره جدید همکاری منطقه ای و صلح کمک می کرد؛ اما در مواردی عکس این اتفاق رخ داد. در سوریه، رئیس جمهوری بشار اسد نگران این مساله شد که ایالات متحده پس از عراق، درصدد تغییر نظام دولت بعثی در این کشور برآید و از این رو، شروع به مداخله در امور عراق کرد. عربستان سعودی به رغم روابط نزدیکی که با ایالات متحده داشت، از پذیرفتن دولت جدید در عراق خودداری كرد چون معتقد بود كه این كشور تحت كنترل ایران است؛ و البته این غفلت سعودی نهایتا به افزایش نفوذ ایران در عراق انجامید. به علاوه، حمایت آشکار عربستان از آشفتگی مداوم در عراق در رسانه های سعودی، مساجد و سایر اشکال گفتمان عمومی منتشر شد، چرا که ملک عبدالله، پادشاه وقت سعودی، عراق به رهبری شیعیان را مغایر با منافع خود می دانست.
ایران تنها استثنا در این قاعده منطقه ای بود. دولت ایران با پشت سر گذاشتن تاریخ ناخوشایند روابط با عراق، بعد از سال 2003 یک چرخش کامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به سمت کشور همسایه داشت. روابط دیپلماتیک احیا شد و روابط تجاری در یک روند صعودی پیش رفت تا جایی که ایران در ردیف سوم شرکای تجاری عراق قرار گرفت و دولت ایران توانست با یافتن متحدان نزدیک عراقی، نفوذ زیادی در این کشور همسایه بیابد. ایران روابط خود را ورای بلوک های سیاسی شیعه گسترش داد و با برخی از رهبران تاثیرگذار سنی و کرد منافع مشترک برقرار کرد. ایران به لطف بی میلی سایر کشورهای منطقه به پذیرفتن واقعیت سیاسی جدید عراق، توانست بدون هیچ رقابت جدی منطقه ای در عراق فعالیت کند.
از دیدگاه درک تهدید عراق برای ایران و خاطره وحشت جنگ 8 ساله، عراق هرگز نباید بار دیگر به سکوی پرتاب موشک علیه ایران تبدیل می شد. و ایران برای اطمینان از این مساله، سه مسیر ارتباطی با عراق ایجاد کرد:
اولین مسیر، رابطه سنتی دولت با دولت از طریق تعامل عادی دیپلماتیک و نهادی بود.
دومین مسیر، دیپلماسی عمومی فشرده ای بود که بازگشایی مرزهای ایران به روی مسافران عراقی بدون در نظر گرفتن هدف آنها، اعم از گردشگری، معالجه پزشکی یا زیارت عتبات عالیات شیعه را شامل می شد. این سیاست، ایران را به مقصدی مطلوب برای مسافران عراقی تبدیل کرده است، چرا که سفر به سایر کشورهای همسایه برای عراقی ها بسیار دشوار و حتی غیرممکن است. در حالی که سایر کشورهای منطقه شرایط اخذ روادید را برای عراقی ها دشوار کرده اند، ایران با عراق بر سر لغو هزینه روادید برای مسافران توافق کرده است.
مسیر سوم، یک تعامل امنیتی پیچیده با انبوهی از بلوک های سیاسی و شاخه های نظامی آنها بوده که برخی از آنها یا در ایران یا با حمایت ایران تاسیس شده و در عراق پسا 2003 رونق گرفته اند.
انتظار می رود عراق ادامه روند کنونی سیاست گذاری های ایران را در دولت ابراهیم رئیسی شاهد باشد. برای بغداد، حفظ روابط دوستانه با دولت جدید در تهران و همچنین پایتخت های سایر کشورهای همسایه و به ویژه عادی سازی روابط با ریاض، ضروری است. با توجه به مذاکرات اخیر بین همسایگان متخاصم، یعنی ایران و عربستان، به میزبانی عراق، به نظر می رسد که این کشور می تواند به محل طبیعی حل اختلافات دو رقیب منطقه ای تبدیل شود. اگرچه در کوتاه مدت نمی شود انتظار پیشرفت داشت، و خطر خارج شدن مذاکرات از مسیر به دلیل چالش های متعدد داخلی در عراق وجود دارد، اما بهتر است کشورهای منطقه مانند عمان و قطر و همچنین غرب از اقدامات میانجی گری عراق حمایت کنند.
نویسندگان: عباس کاظم و مسعود مستجبی
میدل ایست نیوز